Son yıllarda çeşitli disiplinlerde özellikle gelişim psikolojisi ve psikodilbilimin yanı sıra çeşitli arabuluculuk ve anlama süreçleri soruları metaforlar aracılığıyla takip edilmiştir. Bilişsel ve kullanım odaklı bir yaklaşımın temel kavramları olarak “yapılar” ve “kavramsal metaforlar” olarak tanımlanmış ve metafor, bir dilbilim bölümü olarak ele alınmıştır (Ziem, 2015: 52). Kendine özgü bir anlatı dili olan metafor, günlük yaşamdan sanata ve spora kadar her alanda kullanılmaktadır.
Metafor, geçmişi olan bir yüklem ile protesto altında teslim olan bir nesne arasındaki ilişki olarak tanımlanmaktadır (Spedicato, 2010: 59). Sessiz film döneminden başlayarak metaforun bir anlatım dili olmasından sonra, sinemada ve diğer dilsel ve görsel yapıtlarda metafor her zaman kullanılmıştır (Finocchiaro, 2018: 186). Özellikle zaman geçişleri, duygusal ve soyut anlatımları göstermek için filmlerde sıklıkla metafor kullanımı gerçekleşmiştir. Metafor, şiirsel anlatımın da en elverişli tekniği olarak benimsenmiştir (Horwitz vd., 1996: 107). Dolaylı anlatım olarak da tanımlanabilen metafor, aslında her alanda yer bulabilen bir dildir.
Sözcük birimleri - bilişsel-bilimsel teze göre - doğrudan belirledikleri nesnelere ve koşullara atıfta bulunmamakta, daha ziyade, önce zihinsel kavramsallaştırmalara atıfta bulunmaktadırlar. Dilsel olarak inşa edilen bu kavramsallaştırmalar, bilginin oluşumu, yani terimlerin ve metaforların profilinin çıkarılması için olanak koşulları olarak kabul edilmektedir (Czachur, 2015: 234). Bu bağlamda dil gibi, metaforları anlamlandırmak da öğrenmektedir.
Bilişsel teze göre, metaforlar, dilsel olarak olayları yeniden nesneleştirerek, ifade edilmemiş deneyimleri ifade ederek ve benzer şekilde anlamsal yapılar üzerindeki etkisinin ötesine geçerek bilinci değiştirebilmektedir. Metaforu ‘gibi’ edatının atlanmasıyla kısaltılmış bir karşılaştırma olarak tanımlayan karşılaştırmalı teorinin temeli, daha önce sözü edilen Aristoteles tarafından Poetika’da sağlanmıştır, ancak daha modern edebi retoriğin bir temsilcisi olarak Heinrich Lausberg aynı zamanda “karşılaştırmanın benzerle bir olduğu kısaltılmış karşılaştırma” olarak tanımlamaktadır (Hartmann, 2006: 28). Metafor bir anlamda, sanattaki mecaz anlatımların karşılığıdır.
Mecaz anlatımlar, günlük yaşamdan geleneksel ve modern sanatlara kadar her zaman kullanılan ve ilgi çeken unsurlar olmuştur. Bir görselin, olduğundan farklı bir anlam yaratması konusu sürekli tartışma konusu olsa da, tartışmalar sanatçıları ve özellikle de sinemacıları metafor kullanmaktan alıkoymamıştır (Linke, 2010: 162). Metaforların sadece dilde değil filmde de uygulanması tartışmalı olsa da, belgeselde metafor kullanılabileceği gerçeği pratik örneklerle kesinleşmiştir. Sovyet sinema kuramcısı Lew Vladimirovich Kuleshov, bir oyuncunun duygusuz yüzünün görüntüsünü üç farklı ayar, bir kız, bir açık tabut ölü bir kadın ve bir kase çorba ile kesmiş ve farklı bir anlam yaratmıştır (Lühe, 2016: 255). Yönetmenin zeka oyunlarıyla ilgili olan metafor, görsel bir yapımın çekiciliğini arttıran önemli bir etkendir.
Metaforlar görsel bir çalışmada kendi retorik figürlerini oluşturmaktadır. Belgeselde de gerçekliği fazla etkilemediği sürece metafor anlatımlar kullanılmaktadır (Treml, 2017: 68). Sonuçta her görsel ve işitsel parça, kendi özgün anlamıyla izleyiciye seslenmektedir. Metinsel tutarlılık aracı olarak da kullanılan metafor, bilişsel semantik bir fenomen olarak belgeseldeki anlamı güçlendirmektedir (Malá, 2008: 53). Bilişsel-anlamsal yaklaşım, anlamlı kavramların geliştirilmesinde insan deneyiminin merkezi rolünü vurgulamaktadır.
Diğer türlerde olduğu gibi belgeselde de asıl ögeler olmayan metaforlar, aslı tamamlayan ve temanın anlatımına katkıda bulunan unsurlardır. Bir bakıma, belgeselin tekdüze anlatımından sıyrılmak için zaman zaman metafor kullanılmaktadır (Thiele, 2006: 159). Tek sıkıntı, metaforun algıda yeniden üretilen bir anlam olmasıdır. Metaforların algılanmasıyla ilgili bir sorun, metaforun kültürlerarası doğasıdır. Transkültürel metafor söz konusu olduğunda, algı sorunları oluşabilmektedir (Markitz, 2020: 59). Ancak bu da belgeselin gerçekçi niteliğini etkilememektedir.
Metafordan marjinal bir rolü, metonimide oynamaktadır. Hem didaktik araştırmalarda hem de eğitim standartlarında, müfredat ve ders kitaplarında hatta görsel çalışmalar ve filmlerde metaforlarla daha verimli olunduğu belirlenmiştir (Spieß, 2015: 323). Filmlerde görünen her şeyin gerçek olmadığının izleyici farkındadır, ancak pek çok anlamı da izleyici kendisi gördüklerine yakıştırmak istemektedir. Belgeselde metafor da, bir bakıma yönetmenin öyküdeki anlama yakıştırdığı görüntü olarak ortaya çıkmaktadır (Adelmann vd., 2014: 418). Buna bir de izleyicinin yakıştırdığı anlam eklendiğinde, metafor özgün anlamını kazanmaktadır.
Kaynaklar
- Adelmann, R. ve Hesse, J. O. ve Keilbach, J. ve Stauff, M. (2014). »It’s not about money, it’s about sending a message.« Geld und seine Äquivalente im Film. Medienreflexion im Film, Ed. Kay Kirchmann, Jens Ruchatz, Bielefeld: Transcript Verlag, s. 413-426.
- Czachur, V. (2015). Die Entstehungsgeschichte der Metapher Polnische Wirtschaft. Metapher und Metonymie Theoretische, methodische und empirische Zugänge, Ed. Constanze Spieß und Klaus-Michael Köpcke, Berlin: Walter de Gruyter GmbH, s. 227-246.
- Finocchiaro, F. (2018). “Der absolute Film”: Über die musikalischen Metaphern im ästhetischen Manifest des abstrakten Films. Novembergruppe 1918: Studien zu einer interdisziplinären Kunst für die Weimarer Republik, Ed. Nils Grosch. Münster: Waxmann, s. 181–193.
- Hartmann, J. (2006). Schiffbruch als Metapher im Film: Hans Blumenbergs ‘Schiffbruch mit Zuschauer’ als philosophischer Hintergrund des Films ‘Die Innere Sicherheit’ von Wolfgang Petzold. Munich, GRIN Verlag.
- Horwitz, M. ve Joerges, B. ve Potthast, J. (1996). Stadt und Film: Versuche zu einer visuellen Soziologie, Schriftenreihe derForschungsgruppe Metropolenforschung des Forschungsschwerpunkts Technik - Arbeit -Umwelt am Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung, Ed. Horwitz, Matthias; Joerges, Bernward; Potthast, Jörg, Berlin: Umwelt am Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung.
- Linke, G. (2010). Visuelle Metaphern und die Konstruktion des Orients in neueren amerikanischen Filmen. Metaphern in Wissenskulturen Taschenbuch- Illustriert, Ed. Matthias Junge, Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften, s. 141-168.
- Lühe, B. (2016). Metaphern im Film als Thema der interkulturellen Germanistik. Literaturstraße. Chinesisch-deutsche Zeitschrift für Sprach, 17: 255-260.
- Malá, J. (2008). Metaphern und Idiome als textstilistische Mittel in der Textsorte Filmrezension. Dargestellt an Filmrezensionen aus den Wochenmagazinen „Der Spiegel“ und „FOCUS“. Sborník prací Filozofické Fakulty Brněnské Univerzity Studia Minora Facultatis Philosophicae Universitatis Brunensis, 13: 45-55.
- Markitz, A. (2020). Untertitelung: Der Schuh des Manitu Eine Analyse der slowenischen Untertitel mit dem Schwerpunkt auf der Übersetzung von Metaphern. Yayımlanmamış Master Tezi, Karl-Franzens-Universität Graz Erlangung des akademischen Grades Master of Arts (MA).
- Spedicato, E. (2010). Metapher in Literatur und Kino. Anmerkungen zu einem kontroversen Forschungsthema, Semiotische Weltmodelle, Ed. Harmut Schröder/Ursula Bock, Münster: LIT-Verlag, 537-563.
- Spieß, C. (2015). Metonymie und Metapher Sprachdidaktische Perspektiven auf das sprachreflexive Potenzial zweier Phänomene. Metapher und Metonymie Theoretische, methodische und empirische Zugänge, Ed. Constanze Spieß und Klaus-Michael Köpcke, Berlin: Walter de Gruyter GmbH, s. 323-354.
- Thiele, A. (2006). Schuss und Gegenschuss ist Krieg – Teil I: Überlegungen zu metaphorischen Prozessen im Film. Metaphorik.de, 10: 133-160.
- Treml, L. (2017). Die audiovisuelle Metapher im Animationsfilm. Yayımlanmamış Master Tezi, Fachhochschul-Masterstudiengang Digital Arts in Hagenberg.
- Ziem, A. (2015). (Konzeptuelle) Metaphern in der Kognitiven Konstruktionsgrammatik. Metapher und Metonymie Theoretische, methodische und empirische Zugänge, Ed. Constanze Spieß und Klaus-Michael Köpcke, Berlin: Walter de Gruyter GmbH, s. 51-80.